مقدمه:
مواجهه امروزی با فضای مجازی که به گفته کارشناسان و صاحب نظران به عرصه حقیقی زندگی بشر تبدیل شده است، چالشهایی را در جامعه ایجاد کرده است که حاصل توسعه سریع اینترنت و شبکههای اجتماعی و پایین بودن دانش رسانهای جامعه است. در بخش اول این مقاله با فضای مجازی آشنا می شویم.نمیتوان فضای مجازی را مترادف با اینترنت دانست، اما اینترنت ابزار ورود به فضای مجازی است؛ اینترنت سامانهای جهانی از شبکه های رایانهای به هم پیوسته است که از مجموع « پروتکل اینترنت» برای ارتباط با یکدیگر استفاده میکنند. به عبارت دیگر اینترنت شبکه شبکهها است که از میلیونها شبکه خصوصی، عمومی، دانشگاهی، تجاری و دولتی در اندازههای محلی و کوچک تا جهانی و بسیار بزرگ تشکیل شده است. که با آرایههای وسیعی از فناوریهای الکترونیکی و نوری به هم متصل شده اند. اگر بخواهیم آنچه اینترنت را تشکیل می دهد معرفی کنیم، باید به سه بعد اشاره کنیم:
* زیرساخت: منظو از این عنوان، وسایل فیزیکی است که امکان اتصال و دسترسی به فضای مجازی را فراهم می کند که شامل روش اتصال به اینترنت اعم از استفاده از خطوط تلفن (Dial-up)، وای فای (Wi-Fi)، ماهواره و فناوری تلفن همراه 3Gو غیره، همچنین دستگاه اتصال به اینترنت اعم از تلفن همراه، تبلت، رایانه و …. می شود.
* خدمات: منظور نرم افزارهایی است که روی زیرساخت فضای مجازی ارایه می شوند و شرایط برقراری ارتباط اینترنتی را برقرار می کنند.
* محتوا: منظور نوع و میزان داده ها ( Data) و اطلاعاتی است که از طریق نرم افزارهای فضای مجازی منتقل می شوند که می تواند در قالب متن، صوت، تصویر، ویدیو یا فایل کاربردی باشد. و به لحاظ موضوعی هم شامل اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، دینی، آموزشی، سرگرمی و … می شود. از این سه مورد که در بالا به آن اشاره شد، آن چیزی که اهمیت و کاربرد بیشتری دارد، خدمات فضای مجازی است؛ فضای مجازی آنقدر از لحاظ محتوایی خدمات متنوعی دارد، که به سختی می توان از آن دسته بندیای ارائه داد، اما خدمات موجود را می توان در دسته بندی های استقرایی زیر خلاصه کرد:
* خدمات پایه: شامل موتورهای جست و جو است.
* انتقال پیام: شامل ایمیل، پیام رسان های فوری مانند تلگرام و برقرارکننده های صوتی و تصویری مانند ایمو و اسکایپ می شود.
* اشتراک گذاری: شامل سرویسهای میزبانی فایل، متن، صوت، عکس( اینستاگرام)، ویدیو (یوتیوپ و آپارات) می شود.
* آموزش و تحصیل: شامل دانشگاه های آنلاین و وبسایت های درس محور است.
* خدمات شهروندی بین مردم و حاکمیت: اعم از دولت الکترونیک، امور قضایی، ثبت درخواست ها مجوزها و … است.
* کسب و کار: تجارت الکترونیک اعم از خرید و فروش کالا، تراکنش های مالی، مبادله بورس و اوراق بهادار و …. است.
* شبکه های اجتماعی و پیام رسان: شبکه های اجتماعی رایانه مانند فیس بوک و کلوب، شبکه های اجتماعی موبایلی مانند تانگو و …. از جمله شبکه های اجتماعی به شمار می روند.
* تفریح و سرگرمی: شامل انواع بازی های رایانه ای، گیم ها، ورزشهای فکری و …. است.
بخش اول:شناخت فضای مجازی
مجازی درلغت نامه دهخدا:منسوب به مجاز یعنی غیر حقیقی. (غیاث) (آنندراج). مأخوذ از تازی، ضد حقیقی. (ناظم الاطباء). مقابل حقیقی.[1]
فضای مجازی «فضایی تئوری و علمی است که ارتباطات کامپیوتری در آن رخ می‌دهد.» این واژه در دههٔ۱۹۸۰ وارد ادبیات علمی ـ تخیلی شد و شاغلان در زمینهٔ کامپیوتر و علاقه‌مندان به‌سرعت آن را به کار بردند و در دههٔ ۱۹۹۰ رایج شد. در این دوره، استفاده از اینترنت، شبکه و مخابرات دیجیتال سریعاً در حال رشد بود و لفظ «فضای مجازی» می‌توانست بسیاری از ایده‌ها و پدیده‌های نوظهور را نمایندگی کند که بصورت مستقیم و غیر مستقیم نمایندگی می‌کند. لفظ مادرِ فضای سایبر، سایبرنتیک است که از یونانی باستان به‌معنای فرماندار یا راننده مشتق شده، واژه‌ای که نوربرت وینر برای کار پیشگامانه‌اش در مخابرات الکترونیک و علم کنترل به‌کار برد.با این که نباید فضای مجازی را با اینترنت اشتباه گرفت، از این لفظ غالباً در اشاره به اشیا و شخصیت‌هایی که تا حد زیادی در خود شبکه مخابراتی وجود دارد به کار می‌رود تا جایی که برای مثال ممکن است به طور استعاری گفته شود یک وبگاه، «در فضای مجازی وجود دارد». بر اساس این تعبیر، اتفاقاتی که در اینترنت رخ می‌دهد در «فضای مجازی» به وقوع می‌پیوندند نه جاهایی که شرکت کنندگان یا سرورها به طور فیزیکی واقع شده‌اند. میشل فوکو فیلسوف از لفظ هتروتوپیا در توصیف چنان فضاهایی که به طور همزمان فیزیکی و ذهنی هستند استفاده کرد.[2]
فضا نماد فعالیت گروهی از انسان های به صورت نمادین است ومجازی در برابر فیزیکی قراردارد و از جمله مصادیق فضای مجازی شامل: تلویزیون،ماهواره،اینترنت، موبایل، روزنامه، مجلات، رادیو و…می شود.
تقریباً در اواسط دهه ١٨٠٠ میلادی نخستین مدارس مکاتبه ای در اروپا به وجود آمد که از طریق پست به آموزش تندنویسی و زبانهای خارجی می پرداختند. این شیوه آموزشی همپای دیگر علوم و فناوریها پیشرفت کرده و هم اینک تا حد استفاده از انواع فناوریها و محصولاتی چون رایانه، مخابرات و فناوریهای شبکه سازی دیجیتال گسترش یافته و به آموزش الکترونیکی -Learning منجر شده است[3]
بخش دوم: آسیب های فضای مجازی
1- بی اعتمادی در بین زوج ها، عمده ترین آسیب ازدواج اینترنتی
بابک سعیدی، روانشناس، از جمله منتقدان ازدواج های اینترنتی است که در این خصوص معقتد است بی اعتمادی یکی از عمده ترین آسیب هایی است که زندگی زوجینی را که به واسطه آشنایی در فضای مجازی با یکدیگر ازدواج می کنند، تهدید می کند چراکه همواره این دغدغه با آنهاست که «آیا همسرشان با افراد دیگری هم چت می کند.» وی می گوید: «آشنایی در فضای چت روم ها بعدها در روابط زوج ها تأثیرات عمیقی می گذارد چراکه آنها در مرحله نخست برای برقراری ارتباط با یکدیگر ناگزیرند در برخی از موارد خود را بسیار ایده آل معرفی کنند اما این مساله زمان زیادی طول نخواهد کشید.»
به باور این روانشناس این نوع ارتباط زمانی می تواند به یک آشنایی سالم تبدیل شود که با بلوغ هیجانی هر دو فرد، نظارت موسسات ذی صلاح در این امر و مشاوره متخصصان فضای مجازی همراه شود. وی حمایت خانواده ها از فرزندانشان را راهکار مناسبی برای کنترل آسیب های ناشی از همسریابی اینترنتی می داند و می گوید: «اگر والدین از دریچه منع به این وسیله ارتباطی نگاه کنند قطعا فرزندانشان به شکل دیگری آسیب خواهند دید چراکه اینترنت واقعیت روز جامعه ماست و نمی توانیم این واقعیت را انکار کنیم اما این سخن نیز به آن معنا نیست که فرزندمان را در برابر ابزارهای جدید تنها رها کنیم بنابراین والدین مسئول، کسانی هستند که علاوه بر دلسوزی با بصیرت به این فناوری و خدمات آن نگاه کنند.»
نگاه پسران به مقوله همسریابی اینترنتی صرفا نوعی سرگرمی است
روانشناسی دیگر که از جمله منتقدان ازدواج های اینترنتی است که معتقد است. بیشتر دختران از شیوه همسریابی اینترنتی برای انتخاب همسرمناسب استفاده می کنند و این در حالی است که پسران بیشتر با نگرش سرگرمی وارد «چت روم» می شوند. شاید بتوان ادعا کرد که آشنایی در چت روم ها بتواند به کاهش سن ازدواج کمک کند. اما نمی توان توقع داشت این الگو در جامعه ما نیز جوابگو باشد زیرا بیشتر تعاملات جوانان در فضای مجازی انتزاعی و دور از واقعیت است و همین موضوع زمینه ای برای افزایش مشکلات و آسیب های همسریابی اینترنتی در جامعه ما است.»او تصریح می کند: «مشکل کنونی ما این است که پسران حاضر به قبول مسئولیت ازدواج نیستند و در نهایت این جامعه زنان هستند که از این شیوه ازدواج آسیب می بینند.» وی عنوان می کند بهترین راهکار برای رفع مشکلات ناشی از فضای مجازی فرهنگ سازی است به این معنی که مسئولان فرهنگی جامعه با ارایه مشاوره به والدین و همچنین تولید برنامه های مختلف به آموزش خانواده ها و جوانان نسبت به نقاط قوت و ضعف استفاده از اینترنت و خدمات آن بپردازند.
ازدواج های موفق که ریشه در آشنایی اینترنتی دارد نیز توسط افرادی صورت گرفته است که از شخصیت های پخته ای برخوردار بوده اند به این معنی که به طور تصادفی با هم در اینترنت آشنا شده اند نه اینکه از این طریق با هم ازدواج کنند[4]
2- مصرف بی رویه اقلام غیرمجاز فرهنگی
تا چند سال پیش، تنها رسانه غالب در ایران که پیام هایش بیشترین اثرگذاری را داشت، رسانه ملی بود، اما امروزه مردم به برنامه های رسانه ملی بسنده نمی کنند. رسانه های جدیدی وجود دارند که بخشی از مردم به مصرف بی رویه پیام های آنها می پردازند؛ پیام هایی که در تعارض آشکار با پیام های دینی رسانه ملی است. به ویژه شبکه های مختلف ماهواره ای، موضوعاتی را پخش می کنند که مردم دچار آن هستند، ولی قبح کار را نشان نمی دهند و سطح ذائقه مخاطب را تغییر می دهند. موضوع برنامه های آنها روابط نامشروع زن یا خیانت یک مرد یا شکسته شدن حرمت خانواده است که در قالب های جذاب ارائه می شود. به همین دلیل، مخاطب نه تنها متوجه قبح شکنی آن نمی شود، بلکه به دلیل نوع انتخاب که موضوعی اجتماعی است و نمایش جذاب آن، یک همزادپنداری بین مخاطب و فیلم ایجاد می شود که مانع ترویج عفاف و حجاب و ارزش های اخلاقی در جامعه است.[5]
3- ایجاد نارضایتی های خانوادگی
یکی از بزرگترین معضلات اجتماعی که جوامع امروزی به آن مبتلا شده اند، ضعف بنیان خانواده است. بالا رفتن سن ازدواج، افزایش آمار طلاق، سرد شدن ارتباطات عاطفی، نارضایتی از زندگی خانوادگی همگی از مشکلات عمیقی است که دامنگیر خانواده ها شده است. وقتی نگاهی به علل بروز این مشکلات از دیدگاه کارشناسان می پردازیم، می توانیم سهمی را نیز از فضای مجازی مشاهده کنیم.
4- اختلال در شکل گیری هویت نوجوانان
هویت یک فرد از سه بعد شخصی، اجتماعی و فرهنگی تشکیل شده است. هویت شخصی، ویژگی های منحصر به فرد یک شخص است. هویت اجتماعی در اثر ارتباط با گروه های مختلف شکل گرفته و متأثر از آن هاست و هویت فرهنگی، باورها و اعتقادات فرد است که از بدو تولد و در اثر تعاملات محیطی در او شکل گرفته است. قرار گرفتن در محیط مناسب خانوادگی، اجتماعی و همسالان منجر به شکل گیری هویتی سالم در یک فرد خواهد شد.
5- تعارض ارزش ها
از دیگر معضلات فضای مجازی، ورود ارزش ها و فرهنگ غربی به درون خانواده ها و ایجاد تغییر در نظام ارزشی خانواده هاست. نتایج مطالعات صورت گرفته نشان می دهد که حضور بیش از حد در فضای مجازی منجر به کمرنگ شدن فرهنگ ایرانی - اسلامی در درون خانواده ها شده است. این موضوع آسیب های فرهنگی زیادی را به سطح جامعه وارد کرده است.
6- انزوای اجتماعی
امروزه اینترنت در زندگی اجتماعی، جای دوستان و نزدیکان را گرفته و در حقیقت جایگزین روابط دوستانه و فامیلی شده است. افرادی که ساعت ها وقت خود را در سایت های اینترنتی می گذرانند بسیاری از ارزش های اجتماعی را زیر پا می نهند. چرا که فرد دیگر فعالیت های اجتماعی خود را کنار گذاشته و به فعالیت های فردی روی می آورد. “نتایج پژوهش شاندرز نشان داد که استفاده زیاد از اینترنت با پیوند ضعیف اجتماعی مرتبط است. برعکس کاربرانی که از اینترنت کمتر استفاده می کنند، به طور قابل ملاحظه ای با والدین و دوستانشان ارتباط بیشتری دارند” (صبوری خسروشاهی،1386).
بررسی محققان نشان می دهد شاید هیچگاه کاربران اینترنت از افسردگی و انزوای اجتماعی خود آگاه نباشند و در صورت آگاهی آنرا تایید نکنند اما ماهیت کار با اینترنت چنان است که فرد را در خود غرق می کند. پژوهش های انجام شده حاکی است دنیای اجتماعی در آینده دنیای منزوی باشد چرا که اینترنت با توجه به رشدی که دارد و جذابیت های کاذبی که برای نوجوانان ایجاد می کند آنها را به خود معتاد ساخته و جانشین والدین می شود.[6]
راه کار مقابله با آسیبهای فضای مجازی
به منظور پیشگیری و کاهش آسیب های اجتماعی در فضای مجازی راهکارهایی مطرح شده اند که در صورت اجرای به موقع و مناسب می توانند ثمر بخش واقع شوند:
کودک و نوجوان
– با توجه به اینکه بیشتر استفاده کنندگان از فضای مجازی نوجوانان و جوانان هستند، فرهنگ سازی برای کاهش پیامدهای آن ضروری است. لذا اطلاع رسانی، آموزش نحوه استفاده صحیح از این فناوری می تواند مؤثر واقع گردد.
– برگزاری کلاس های آموزشی در مدارس جهت آگاهی دادن به نوجوانان و جوانان در مورد مزایا و معایب فناوری های جدید و نحوه ی استفاده ی صحیح از آنها.
والدین
– تشویق به شرکت در فعالیت های اجتماعی و تقویت این گونه رفتارها توسط والدین.
- گذراندن اوقات بیشتری با فرزندان در فضای بیرون از خانه به طوری که فرزندان از نظر عاطفی، احساس خلأ نکنند و جهت جبران این کمبود به فضای مجازی پناه نبرند.
فرهنگ سازی
– استفاده از ظرفیت هایی همچون رسانه های دیداری و شنیداری، روزنامه ها، مجلات، نشریات برای نهادینه شدن فرهنگ سایبری.
– برگزاری جلسات آموزشی از سوی مصادر امور فرهنگی در شهرستان ها به منظور آشنا نمودن و اطلاع رسانی به والدین در مورد فناوری های جدید به ویژه اینترنت و شبکه های اجتماعی مجازی.
– پخش آگهی های آموزنده از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در رادیو و تلویزیون در جهت افزایش آگاهی خانواده ها در خصوص خطرات ناشی از اینترنت.
– پخش برنامه های کوتاه آموزشی درباره مزایا و معایب اینترنت از زبان ورزشکاران و هنرمندان محبوبی که عموما جوانان آنها را الگوی خود قرار می دهند.
– ساخت و پخش فیلم ها و سریال هایی با موضوع اینترنت و مزایا و معایب آن.
حاکمیتی
– وضع قوانین سختگیرانه تر جهت برخورد با مجرمان جرایم اینترنتی و اجرایی نمودن این قوانین.
– آگاهی و هوشیاری بیشتر پلیس سایبری در مورد انواع جدید جرایم رایانه ای و اقدام در جهت نا کارآمد کردن دسیسه های دشمنان در این زمینه.
– طراحی بازی های رایانه ای به گونه ای که در آنها انواع خطرات موجود در فضای مجازی و راهکارهایی جهت آشنایی و مقابله با آنها تعبیه شده است.
– طراحی و تدوین بخشی در کتاب های درسی در ارتباط با آشنایی دانش آموزان با فناوری های جدید، اینترنت و خطرات بالقوه آنها.
– استفاده از آموزه های دینی از جمله امر به معروف و نهی از منکر به عنوان نوعی کنترل اجتماعی توسط هر شخص.
– هنجارسازی های مثبت و ترویج فرهنگ استفاده از اینترنت و فضای مجازی.
آسیب های اجتماعی ـ فرهنگی
درسال ۱۹۹۵، روان شناسی به نام گلدبرگ، اعتیاد جدیدی به نام اعتیاد به اینترنت را کشف کرد.این اعتیاد به سرعت رو به گسترش است وهرروز افراد جدیدی را به کام خود می کشد.گاه مشاهده می شودکه افراد یافرزندان ما چنان دراتاق های گفتگو غرق می شوند که حتی زمان صرف ناهار یا شام را فراموش می کنند.این ها علائمی شبیه الکلی ها یامعتادان به مواد مخدر دارند.بسیاری از آن ها از بی خوابی رنج می برند ، خسته اند، روابطشان با اطرافیان و جامعه به حداقل می رسد و بیشتر حالت عصبی دارند. کمرنگ شدن وازبین رفتن رابطه عاطفی کاربر با اعضای خانواده وتبدیل آن به رابطه ای سرد مسالمت آمیز، ازدیگر اثرات نامطلوب اعتیاد به اینترنت است.
نظر کارشناسی:
بنابر نظر کارشناسان اجتماعی، ضررهای اخلاقی وجسمی تلفن همراه برای کودکان غیر قابل انکار است.بسیاری از فیلم های غیر اخلاقی وپیام های نامناسب، ازطریق تلفن همراه بین کودکان پخش می شود.دسترسی آسان به سایت های غیر اخلاقی از طریق تلفن همراه مشکل دیگری دارد که والدین با آن روبه رو هستند.
“دکتر شمسیان متخصص اطفال” معتقد است: “کودکان به دلیل قرار داشتن درسن رشد و باتوجه به ارگانیسم بدن،هنگام نزدیکی به گوشی تلفن همراه درمعرض خطر بیشتری نسبت به سایر افراد هستند” وی می گوید “از آن جا که کودکان در حال رشد هستند ، به امواج رادیویی واکنش بیشتری نشان می دهند .”تحقیق یک مجله انگلیسی نشان می دهد، شرکت کنندگان درتحقیق ، بعدازاختراع اسلحه،اختراع تلفن همراه رابدترین اختراع همه زمان ها می دانند
آسیب های اخلاقی
آن چه میتوان در اینترنت خطرناک تر تلقی شود، ارتباطی است که از طریق اتاق های گفتگو بین افراد برقرار می شودودر برخی موارد صدمات فراوانی به وجود می آورد. این اتاق های گفتگو که معمولا در آن ها امکان ارتباط بانام های جعلی ومجهول وجود دارد، می توانند زمینه های لازم را برای ایجاد برخی ازمفاسد اجتماعی به وجود آورندو تقریبأ راهی برای جلوگیری از آن وجود ندارد.
به جرئت می توان گفت که خطر شبکه های اجتماعی و گروه های موجود در پیام رسان های موبایل پایه مانند تلگرام به مراتب بیشتر از سایت های غیر اخلاقی موجود دراینترنت است.
بی اطلاعی خانواده ها ازاین موضوع، خطرها یی را به آنان تحمیل می کند.از سوی دیگر ،ازجمله چالش های اساسی گسترش فناوری ارتباطات درجهان،مخصوصأ درکشورهای درحال توسعه ، آسیب های فرهنگی واجتماعی است.قرار گرفتن درمعرض فرهنگ های گوناکون آزادی های زیاد در یک دوره زمانی نسبتأ کوتاه امکان دسترسی به اطلاعات غیر اخلاقی گوناگون از طریق اینتر نت برخی از نمونه های این خطرها محسوب می شوند.
آسیب های جسمی
استفاده بیش از حد از رایانه، این آثار را به دنبال دارد:
۱- تیک ها
۲- فشار های عصبی
۳- چشم درد
۴- رکود فعالیت های معده
۵- چاقی وعدم جذب چربی ها
۶- افزایش قند خون
۷- کم شدن فعالیت کلی بدن
۸- مشکلات تنفسی
۹- افتادن سرشانه ها
۱۰- خارج شدن ستون فقرات از حالت طبیعی
انزوای اجتماعی
به علاوه ، کودکان و نوجوانان را از یادگیری های شناختی، جسمانی واجتماعی باز می دارد.بازی های رایانه ای به سبب داشتن صفحات گرافیکی ،تنوع رنگ وسرعت زیاد تعویض صفحات ، تأثیرات منفی روی مغز واعصاب کودکان می گذارند وازاین راه،برخی اختلالات را موجب می شوند.[7]
نتیجه گیری:
با وجود مزایای فراوان ، فضای مجازی به دلیل ویژگیهای خاص خود نظ یر گمنامی ، سهولت ارتباط و هزینه پایین دسترسی و وابسته نبودن به زمان و مکان خاص ، محملی برای انواع آسیب ها فضای مجازی مشهود است ازجمله:
انزوای اجتماعی ، آسیب های جسمی، آسیب های اخلاقی، آسیب های اجتماعی ـ فرهنگی و..می باشد.
راه کار مقابله با آسیبهای فضای مجازی: کودک و نوجوان،والدین، فرهنگ سازی، حاکمیتی.
وآسیب های فضای مجازی شامل موارد ذیل است:
· بی اعتمادی در بین زوج ها، عمده ترین آسیب ازدواج اینترنتی
· مصرف بی رویه اقلام غیرمجاز فرهنگی
· ایجاد نارضایتی های خانوادگی
· اختلال در شکل گیری هویت نوجوانان
· تعارض ارزش ها.
· انزوای اجتماعی
فهرست منابع:
· علی اکبر، دهخدا، لغتنامه دهخدا، ج 29
· از ویکی‌پدیا، دانشنامه آزاد،1397
· شهروند الکترونیک،واحد تحقیقات مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان،1390
· دانستنیهای زنا شوئی، واحد تحقیقات مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان ، حسین غزالی اصفهانی
· مشخصات نشر:اصفهان:مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان ،1387
· اباذر افشار،رسانه ملی و نهادینه سازی فرهنگ عفاف و حجاب،مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران،1393
· آسیب شناسی فضای مجازی و خانواده؛ تهدیدها و چالش‌ها، محمد رحیمی(دانشجوی دکتری بررسی مسائل اجتماعی ایران و مدرس دانشگاه آزاد و پیام نور واحد خلخال)رادبه پرنده(کارشناس ارشد پژوهش علوم اجتماعی)
· مرکزفناوری اطلاعات ورسانه های دیجیتال،۲۵ بهمن ۱۳۹۶ ۰۹:۲۹ .
[1]علی اکبر، دهخدا، لغتنامه دهخدا، ج 29،ص1
[2] از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد،1397
[3] شهروند الکترونیک،واحد تحقیقات مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان،1390،ص209.
[4] (دانستنیهای زنا شوئی، واحد تحقیقات مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان ، حسین غزالی اصفهانی
مشخصات نشر:اصفهان:مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان ،1387،ص 96-97).
[5] اباذر افشار،رسانه ملی و نهادینه سازی فرهنگ عفاف و حجاب،مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران،1393،ص218.
[6] آسیب شناسی فضای مجازی و خانواده؛ تهدیدها و چالش‌ها، محمد رحیمی(دانشجوی دکتری بررسی مسائل اجتماعی ایران و مدرس دانشگاه آزاد و پیام نور واحد خلخال)رادبه پرنده(کارشناس ارشد پژوهش علوم اجتماعی)ص5
[7]۲۵ بهمن ۱۳۹۶ ۰۹:۲۹ ، مرکزفناوری اطلاعات ورسانه های دیجیتال
